Во времето на Тито, за некој овие пари беа една плата: Никој не успеал да ја фалсификува „сивата гулабица“, а еве која е мистериозната жена од банкнотата

Добивај вести на Viber

Сеќавањата на Југославија најчесто се поврзани со некои посреќни и побезгрижни времиња, а предметите, кои многумина ги чуваат и денес, носат посебна вредност. Сентиментални, пред сè. Станува збор за разни декоративни работи, садови, квалитетни производи што некогаш ги произведувале фабриките од Вардар до Триглав, додека во светот на нумизматичарите, најпопуларни се старите банкноти со илустрирани лица што ги паметат генерациите.

Првите хартиени југословенски динари ги издаде Народната банка на Кралството Срби, Хрвати и Словенци во 1920 година. Најстарата од тој меѓувоен период е банкнота од 1000 динари, вистинска реткост во колекционерските колекции. Првите банкноти со ознака „Народна Република Југославија“ (името Социјалистичка Федеративна Република Југославија официјално беше усвоено во 1963 година) беа создадени во периодот 1944/45 година.

Постарите генерации ќе ги паметат ликовите со кои се илустрирани хартиените пари. Најпопуларни беа Ариф Хералиќ, леарница од Зеница, и рударот Алија Сиротановиќ. Ликот на Ариф, кој прво се најде на банкнотата од 1.000 динари, а подоцна поради апоенот и редизајнот на банкнотата од 10 динари, беше снимен од фотографот Никола Бибиќ во 1954 година. Популарниот „сом“ требаше да симболизира среќен и задоволен работник во младата југословенска индустрија, сè што Хералиќ никогаш не беше.

Алија Сиротановиќ, рудар во рудникот за јаглен Крек, кого често го мешале со Ариф, ископал 17 тони јаглен во една смена и го надминал рекордот на Русинот Алексеј Стаханов. Иако ова неформално натпреварување во рударството било актуелно во времето на најжестокиот конфликт меѓу Тито и Сталин, ликот на Алија завршил на банкнотата од 20.000 динари дури во 1987 година, и останал многу кратко време, бидејќи била повлечена од употреба во монетарната реформа на Анте Марковиќ.

Се сеќаваме на уште една „илјадарка“, која се појавила во пресрет на Денот на Републиката во 1975 година. Брзо го добила прекарот „сив гулаб“, поради нијансите на боите на неа. Кога првпат излегла од печатарската машина, вредела 55 американски долари и цела Југославија се колнела во неа, а во времето кога била повлечена од оптек, во 1989 година, нејзината вредност била 10 пари и не можело да се купи ниту кибрит за неа.

Која е жената на најпознатата југословенска банкнота?

Академскиот сликар и графички дизајнер Андреја Миленковиќ, светски познат минијатурист и единствен професионален креатор на поштенски марки издадени од СФРЈ, го направи концептуалното и уметничкото решение. Знакот на Белградскиот саем и ОБСЕ во Белград, уметничките решенија за Зимските олимписки игри во Сапоро и Медитеранските игри во Сплит, како и повеќе од триста графички и уметнички решенија за спортски и други настани во светот и во земјата од тоа време излегоа од неговото студио. Едно време тој беше и претседател на УЛУПУДС.

Интересно е што, барем во нумизматичкиот свет, оваа банкнота е сè уште во оптек. Примери за популарната „сива гулабка“ често може да се најдат на веб-страниците што се занимаваат со продажба на стари пари и монети, а нејзината вредност е блиску до денешниот динар во истата апоенска вредност.

Познатата „илјадарка“ е придружена со легендата дека во своите 15 години постоење, никогаш не била фалсификувана бидејќи е составена од повеќе од 40.000 линии сиви нијанси. А која е жената на неа? Долго време ништо не се знаеше за неа...

Андреја Миленковиќ инспирацијата за сликата на девојка која држи грозје во рака, а зад неа комбајн кој жнее пченица, ја пронашол во својата сопруга Ружица. Јован Хаџи-Костиќ, симбол на сатиричната литература и критичкото новинарство, во својата антологиска колумна истакнал дека дамата од (тогаш сè уште новата) „илјадарка“ е најидеалната жена на Југославија. Да споменеме и дека таткото на Ружица бил познат фудбалер и тренер Милорад Арсенијевиќ Балерина.

„Немав поим за сето ова. Позирав за Андреја убедена дека, како што вети, ќе направи мој портрет. И наместо да добијам слика која ќе биде само моја, добив изменето лице на банкнота која - секој може да ја има. Во тоа време бев повредена. Подоцна, се гордеев што тоа е дело на Андрија“, рекла Ружица.

„Ми се случило луѓето што ги среќавам да ми речат: „Ме потсетуваш на некого“. Знаев дека не е банална фраза, но, секако, никогаш не сакав да објаснувам каде ме гледаат и на кого ги потсетувам. Би било тешко да се објасни: луѓето генерално ги гледаат парите како вредност, а не како графички израз.“

„Победив во силна конкуренција. Кога ме прашаа чија е фигурата, реков - обични, здрави жени, селски жени. Бидејќи во внатрешниот натпревар имаше барање банкнотата да има мотив од земјоделството, поврзан со Зелениот план, да биде општојугословенска, затоа, да не биде во костими. Барав таква фигура и дојдов до идеја да ја модифицирам фигурата на мојата сопруга“, рече Андреја Миленковиќ, која почина во 2005 година во Белград.